This post is also available in:
English
Tuku hitu dader iha Bristol, kalohan nakonu ho kor malahuk. Komunika liu husi “Google meet”, ha’u bele haré hamnasa furak no congratula bemvindu no nia dehan mai ha’u katak, klima iha Timor-Leste ladun di’ak oras ne’e dadaun, udan mai hela de’it no la para. Ha’u hasoru malu ho Mima atu rona kona ba ninia jornada sira mak nia liu ona iha tasi laran no rai maran.
Iha Mima nia moris tomak, nia atravesa ona dezafia tradisional nian iha kna’ar ba feto sira, no iha tinan 2019, nia sai nu’udar feto Timor oan ba dahuluk mak gradua iha PADI Master Luku. Hafoin alkansa ninia sertifikadu ba luku scuba wainhira servisu hamutuk ho Blue Ventures, Mima sai kedas asistente siensia nian, halo kolesaun ba dadus importante sira kona ba abitat mariña nian no oras ne’e nia sai nu’udar ofisial ligasaun komunitária ne’ebé mak fahe ninia matenek sira hodi inspira ema seluk atu bele involve iha konservasaun marina lidera rasik husi ema lokal sira. Hafoin hare tiha ninia filmajen ne’e, ha’u sinte hakfodak tebes kona ba nia istoria sira no oinsá mak nia rasik bele ultrapassa dezafiu barak los iha ninia jornada moris nian. Ha’u rasik hatene katak, ha’u presiza estuda barak tan.
Ita ba direita deit, ha’u husu ba Mima atu hahú kedas husi inísiu.
Charlie (C): Dehan mai, desde horibainhira mak ita bo’ot iha interese ba tasi?
Mima (M): Husi kedas ha’u nia idade infansia, ha’u hadomi ona tasi no presta tempu barak tebes iha tasi laran. Ha’u sempre ba nani ho ha’u nia kolega sira, bin-alin sira, tamba ha’u moris husi família peskador nian, ha’u uza tempu barak iha tasi hodi tulun ha’u nia aman kaer/lori ró no soe redi ba tasi hodi kaer ikan. Maibé, ha’u mos presta kuaze ha’u nia tempu tomak nani iha du’ut tasi leten iha besik tasi ibun – ha’u nunka tama liu ba tasi kle’an, molok ha’u hahu luku.
Atuaro’s seagrass meadows | Photo: Martin Muir
Photo by Christina Saylor, Atauro Island, Timor Leste, May 2017
C: Klaru katak ita bo’ot iha koneksaun ne’ebé mak forte tebes ho tasi desde kedas ita bo’ot nia idade infansia, maibé oinsá mak ita bo’ot bele komesa husi nani iha tasi ninin to’o luku iha kle’an hamutuk ho Blue Ventures?
M: ha’u nia jornada iha luku hahú husi ha’u aprende lian Ingles. Ha’u nia kolega balu bo’ot liu ona ha’u, sira barak mak ko’alia Ingles di’ak los no ha’u mós hakarak sai hanesan sira. Hanesan labarik, ha’u ba eskola,, maibé ha’u la konsegue finaliza ha’u nia estudu. No wainhira ha’u bo’ot mai, ha’u servisu hanesan guia turístika iha ró, halo aprezentasaun seguransa ba kliente sira. Ida ne’e loke oportunidade mai ha’u atu bele pratika no hadi’ak ha’u nia Ingles.
Hafoin tinan balu iha 2016, Blue Ventures tama iha Timor-Leste no komesa hakbesik-an ba ha’u nia xefi hodi husu ba ha’u nia xefi se nia staff ida iha interese atu aprende luku. Kuaze ha’u nia kolega sira hotu sinte tauk atu simu, maibé ha’u lae. Ha’u sinte momos katak, ne’e oportunidade únika iha ita nia moris tomak atu halo buat ida mak feto iha Timor laran tomak seidauk bele halo. Tamba ne’e mak ha’u mai hamutuk ho Blue Ventures no hahú treinu!
Mima takes a quiet moment to enjoy the scenery on her way to a dive site | Photo: Christina Saylor
C: Oinsá mak luku fó ona mudansa bai ta nia moris?
M: Iha loron dahuluk treinamentu nian, wainhira ha’u hare ekipamentu luku nian sira ba dala uluk, ha’u sinte tauk kona ba buat barak mak ha’u tenki aprende. Ha’u mos sinte aprensivu uituan oinsá mak ha’u bele tama iha tasi laran. Maibé iha momentu ne’ebá, ha’u dehan mai ha’u nia-an rasik katak, “O bele”.
Hafoin momentu ne’e, ha’u nunka hakiduk! Hanesan labarik, ha’u uluk tauk uituan atu ba luku iha tasi kle’an, maibé oras ne’e ha’u iha konfiansa atu esplora fatin sira mak uluk ha’u tauk los ne’e.
C: Iha filmajen nia laran, Laura ko’alia uituan kona bai ta bo’ot nia membru komunidade sira sinte ta’uk wainhira ita tuir treinu luku? Oins’a mak ita bo’ot bele ultrapassa dezafiu sira mak ita bo’ot infrenta ne’e?
M: Ne’e lós. Wainhira hahú ha’u nia treinamentu, ha’u infrenta komentáriu negativu barak husi membru komunidade sira inklui ha’u nia membru família balu mós sinte tauk wainhira sira rona katak ha’u atu luku. Ema barak dehan mai ha’u katak, feto Timor-Leste labele luku. Ema uza maneira barak atu bele hapara ha’u husi luku. Sira dehan mai ha’u katak, ha’u feto simples ida, no sé ha’u mak ba luku karik ha’u sei hetan problema barak iha ha’u nia isin. Sira balu dehan katak ha’u nia fuan bele nakfera no ha’u labele ba luku tamba ha’u nia familia sei labele selu osan ba konsulta wainhira akontese buat ruma. Komentáriu sira ne’e balu, halo tauk tebes ha’u.
Maibé ikus mai ha’u desidi atu ignora tiha deit. Ha’u nunka rende tamba ha’u hatene katak, Maromak sempre hamutuk ho ha’u no ha’u determina ona atu sai susésu iha ha’u nia moris. Obrigadu tebes, tamba ha’u hetan suporta barak husi ha’u nia kolega Blue Ventures sira hanesan Laúra. Ha’u hadomi tebes ha’u nia treinamentu ne’e no ha’u haksolok hela iha kolega sira ne’e nia sorin. Sira sempre dudu ha’u bao in mezmu ha’u hatene katak dalan ne’e todan tebes!
C: Oinsá mak ita nia istoria bele empodera feto seluk iha ita bo’ot nia komunidade?
M: Feto barak iha ha’u nia komunidade, haré direita ona ha’u nia jornada hahú husi estudante luku to’o ofisial ligasaun komunitária no sira hahú hare buat hotu ho perspetiva foun. Oras ne’e, feto barak ona mak mai husu konsellu husi ha’u, oinsá mak sira bele sai hanesan ha’u.
Ne’e halo ha’u kontenti tebes katak iha feto barak iha tebes interese mai ha’u nia servisu. Ha’u mos kontenti tebes atu fahe ha’u nia esperiensia ho sira no ha’u sempre halo buat ne’ebé mak ha’u bele atu suporta sira. Feto balu mak oras ne’e servisu hela ho ha’u halo monitorizasaun ba du’ut tasi iha illa ne’e. Iha Dili, Blue Ventures mos planeia ona atu fo treinamentu luku ba feto balu atu sira bele tulun monitoriza ahu ruin lokal sira – haksolok tebes atu hare katak, feto Timor oan barak iha interese ba luku!
Membru ekipa du’ut tasi iha Ataúro halo hela kolesaun dadus durante peskiza ida | Fotografia: Christina Saylor
C: Saida mak sai kna’ar tradisional ba feto Timor? Oinsá sira nia involvimentu iha peska?
M: Feto sira hatene oinsá mak atu peska no sira mos barak mak ba meti (Kaer ikan no animal ki’ik iha tasi ibun wainhira tasi maran) no iha peskador balu mak ba nani hodi tiru ikan. Maibé tradisionalmente, feto sira sempre hela iha uma, hare familia no tein. Maibé oras ne’e iha ona mudansa. Feto barak mak hala’o kareira servisu iha li’ur no servisu iha industria barak no ami rekoñese katak iha ona kapabilidade barak.
C: Tambasá mak ita bo’ot sinte katak wainhira iha feto barak involve-an iha servisu mak ita halo atu proteje ambiente mariña ne’e importante tebes?
M: Ha’u sinte katak, ne’e importante tebes wainhira feto barak mak bele luku no halo monitorizasaun tamba bele tulun koresponde ba dezafia iha bareira jéneru nian. Feto tenki forte no iha forsa no bele halo mos saida mak mane sira halo. Ita tenki hetan tratamentu mak hanesan.
Liu husi aprendizajen komunitária no monitorizasaun mariña, ita bele halo buat di’ak barak – ha’u sinte kontenti tebes atu fahe mensajen ne’e ba feto sira seluk.
Mima with some of the Timor-Leste team in February 2020 | Photo: Blue Ventures
Photo by Christina Saylor, Atauro Island, Timor Leste, May 2017
C: Saida mak ita bo’ot sei halo iha futuru ba ita? Ita nia planu saida iha future?
M: Ha’u hakarak atu kontinua tulun komunidade sira no hanorin ema barak tan kona ba importansia husi ita nia tasi. Ha’u hakarak hato’o ha’u nia mensajen ida ne’e ba komunidade sira iha Ataúro no mos iha Timor laran tomak. Komunidade sira ne’e hotu depende tebes ba tasi no wainhira molok hahú ha’u nia servisu, ha’u rona ona istoria barak kona ba montante ikan mak menuz no koral sira iha ita nia ahu ruin sira. Ha’u hakarak atu fahe dadus sira ne’e ba ha’u nia komunidade no inspira sira atu bele hapara over peska iha ami nia tasi.
Tuir mai, ha’u mos hakarak hatur ekonomia ida mak stabil mai ha’u nia komunidade sira iha Ataúro. Ha’u sei hakarak atu kontinua tulun familia sira hodi dezenvolve rendimentu alternative atu sira labele ba peska loro-loron.
Ikus liu, ha’u hakarak alkansa ha’u nia sertifikadu nu’udar instrutor luku no hanorin ha’u nia feto maluk sira oinsá atu luku. Ha’u nia kolega feto balu hahu komesa ona sira nia “open water” no ami iha planu atu hala’o negósiu luku hamutuk. Ha’u mos foin mak káben no iha bebé feto oan ida!
C: Parabéns! Ne’e novidade importante tebes. Oras ne’e ita bele hatene tuir ona oinsá mak sai inan no halo servisu?
M: Sim, konserteza, maibé, ne’e mos mai ho responsabilidade bo’ot ida, maibé ha’u nia família sira suportivu tebes. Sira kontenti tebes katak ha’u bele servisu iha fatin di’ak no sira mos orgullu tebes ho buat hotu mak ha’u halo ona.
C: Konsellu saida mak ita bo’ot hakarak aprezenta ba kolega feto sira ne’ebé mak halo hanesan saida mak ita bo’ot halo ne’e?
M: Ha’u akonsella katak, keta rona ba komentáriu negativu sira. Wainhira ema seluk dehan ita bo’ot labele halo, labele rona ba sira. Fiar iha ita bo’ot nia-an rasik, ba oin nafatin no ita bo’ot sei hetan susésu.
A friendly wave beneath the waves | Photo: Laetitia Clément
Mima nia istoria inspirasional sai nu’udar lisaun biar ita infrenta bareira ne’e barak oinsá mós, wainhira ita bo’ot hili atu hasoru, buat inkredivel sir abele akontese. Mima haka’as -an tebes barak ona atu bele ultrapassa norma jéneru sira iha ninia komunidade rasik no infrenta ona negative barak iha ninia jornada. Maibé rezultadu husi ninia pasiensia ba susésu, nia sai ona katalizador ba mudansa no kria legadu infinita ida ba prosesu empoderamentu feto sira iha Timor-Leste.
Learn about how women in Timor-Leste are getting involved in fisheries monitoring
Find out more about Mima’s marine conservation efforts
Explore our other celebrations for International Women’s Day 2021
Meet Mima in this short film, created by Tom Hill, an award-winning filmmaker working in Timor-Leste. You can find more of his films here
